Πώς η βιολογία εξηγεί την τηλεπάθεια και άλλες ασυνήθιστες θεωρήσεις.
Το Σεπτέμβριο του 1981 το περίβλεπτο επιστημονικό περιοδικό Nature δημοσίευσε ένα ανυπόγραφο Editorial (που θεωρήθηκε ότι προερχόταν από τον εκδότη του περιοδικού, Sir John Maddox) με τον εμπρηστικό τίτλο "A book for burning?" (Ένα βιβλίο για κάψιμο;).
Μέχρι τη στιγμή της έκδοσης του βιβλίου του ο Sheldrake ήταν ένας ευυπόληπτος και ανερχόμενος φυσιολόγος φυτών και είχε απολάβει ακαδημαϊκές τιμές που περιλάμβαναν μια υποτροφία του Κολλεγίου του στο Cambridge.
Η παραφορά που φούντωσε μετά από την επίθεση που του έγινε από το Nature έβαλε ένα τέλος στην ακαδημαϊκή του καριέρα και τον κατέστησε ανεπιθύμητο στην επιστημονική κοινότητα.
Για τον Sheldrake λοιπόν, η συγκεκριμένη έκδοση αποτέλεσε μια CLM! (career-limiting move, Κίνηση Περιορισμού Καριέρας). Η συγκεκριμένη έκφραση χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, και σε ακαδημαϊκούς κύκλους για να υποδηλώσει μια δράση που είναι πιθανό να προκαλέσει τον υποβιβασμό ή την απώλεια του κύρους του ατόμου που κάνει τη συγκεκριμένη δράση).
Στο πρώτο του βιβλίο ο Sheldrake υποστήριξε ότι η φύση έχει μια εγγενή μνήμη και εξελίσσεται θεμελιωδώς. Ανέπτυξε περαιτέρω αυτές του τις ιδέες στο δεύτερο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1995 με τίτλο "The Presence of the Past" (Η Παρουσία του Παρελθόντος) στο οποίο εξερεύνησε τις συνέπειες της υπόθεσής του για τα 'μορφικά πεδία', όχι μόνο στη σφαίρα της Χημείας και της Βιολογίας, όπως είχε κάνει στην πρώτη του έκδοση, αλλά επίσης στη σφαίρα της Ψυχολογίας, της Κοινωνίας και του Πολιτισμού.
Στο πρώτο του βιβλίο ο Sheldrake υποστήριξε ότι η φύση έχει μια εγγενή μνήμη και εξελίσσεται θεμελιωδώς. Ανέπτυξε περαιτέρω αυτές του τις ιδέες στο δεύτερο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1995 με τίτλο "The Presence of the Past" (Η Παρουσία του Παρελθόντος) στο οποίο εξερεύνησε τις συνέπειες της υπόθεσής του για τα 'μορφικά πεδία', όχι μόνο στη σφαίρα της Χημείας και της Βιολογίας, όπως είχε κάνει στην πρώτη του έκδοση, αλλά επίσης στη σφαίρα της Ψυχολογίας, της Κοινωνίας και του Πολιτισμού.
Στα δύο αυτά βιβλία του, που απαρτίζουν τις δύο κύριες θεωρητικές του εργασίες, ο Sheldrake θέτει τον εαυτό του απέναντι στις ορθόδοξες επιστημονικές θεωρίες που εκτιμούν ότι οι νόμοι της φύσης δεν αλλάζουν. Με δύο ακόμα βιβλία του, το "Seven Experiments That Could Change the World" (Επτά Πειράματα που θα μπορούσαν να Αλλάξουν τον Κόσμο, 1995) και "The Sense of Being Stared At" (Η Αίσθηση του να σε Κοιτάζουν Επίμονα, 2003) ο Sheldrake πρότεινε μια ακόμα υπόθεση σχετικά με το ότι ο νους εκτείνεται πέρα από τα συνήθως θεωρούμενα όριά του.
Η Θεωρία των Μορφικών Πεδίων
Ο Sheldrake ορίζει τα πεδία με αρκετά γενικό τρόπο ως "μη υλικές περιοχές επίδρασης" που είναι φυσικώς 'πραγματικές', αν και δεν είναι άμεσα εντοπίσιμες από τις αισθήσεις μας. Έχουν συνεχή και ολιστική ποιότητα και δεν χωρίζονται.
Πέρα από την εφαρμογή της προαναφερθείσας περιγραφής στα γνωστά και οικεία στους περισσότερους φυσικά πεδία, ο Sheldrake θεώρησε ότι υπάρχουν κι άλλα πεδία όπως τα βιολογικά 'μορφογενετικά' που τα ορίζει ως "η κατάσταση στην οποία το ζωντανό σύστημα οφείλει την τυπική του οργάνωση και τις ιδιαίτερες του δραστηριότητες".
Σύμφωνα με τον Sheldrake, υπάρχουν εμβριθείς αναλογίες μεταξύ των οργανωτικών αρχών της βιολογικής σφαίρας και των γνωστών πεδίων της φυσικής, καθώς τα πεδία θεωρούνται ικανά για την παραγωγή χωρικής τάξης. Μια άλλη επίσης σημαντική ιδέα στη θεωρία του είναι μια έννοια 'ενδελέχειας' που χαρακτηρίζει τα πεδία καθώς έχουν τη δυνατότητα της αυτο-οργάνωσης και της κατευθυντικότητας σε στόχους, όπως ακόμα ένα σημαντικό αιτιακό ρόλο στο να οδηγούν τα συστήματα που βρίσκονται κάτω από την επιρροή τους προς χαρακτηριστικά πρότυπα οργάνωσης.
Σημαντική έννοια στη θεωρία των μορφογενετικών πεδίων είναι αυτή του βιολογικού πεδίου, καθώς οι γενικεύσεις που κάνει ο Sheldrake για τη θεωρία του δεν ξεκινούν από τα φυσικά πεδία και επεκτείνονται σε ανώτερης τάξης πεδία, όπως παραδοσιακά θα μπορούσε κανείς να το κατανοήσει, αλλά έχουν ως αφετηρία τα βιολογικά πεδία, ώστε τα φυσικά κατανοούνται ως κατώτερες μορφές των βιολογικών.
Σημαντική έννοια στη θεωρία των μορφογενετικών πεδίων είναι αυτή του βιολογικού πεδίου, καθώς οι γενικεύσεις που κάνει ο Sheldrake για τη θεωρία του δεν ξεκινούν από τα φυσικά πεδία και επεκτείνονται σε ανώτερης τάξης πεδία, όπως παραδοσιακά θα μπορούσε κανείς να το κατανοήσει, αλλά έχουν ως αφετηρία τα βιολογικά πεδία, ώστε τα φυσικά κατανοούνται ως κατώτερες μορφές των βιολογικών.
Έχουν δε, εκτός από οργανωτικές ιδιότητες, μια στοιχειώδη μνήμη, διάρκεια και κατευθυντικότητα, κάτι που τα καθιστά ως έχοντα έναν βαθμό νοητικότητας. Ούτε λίγο ούτε πολύ δηλαδή, τα μορφογενετικά πεδία εξελίσσονται, έχουν εγγενή μνήμη και μπορούν να επηρεαστούν από κάτι που συνέβη στο παρελθόν, όπως επίσης να αποκτήσουν 'συμπεριφορές'.
Οι παραπάνω ιδιότητες εφαρμόζονται επίσης και στα ανώτερης τάξεως πεδία, στα οποία προκύπτει και η αναγκαιότητα να εξηγηθεί το πρόβλημα του φαινομένου της συνείδησης. Ο Sheldrake διακρίνει μεταξύ συνειδητής νοητικής δραστηριότητας και συμπεριφοράς και εξηγεί την πρώτη μέσω ενός πρόσθετου είδους πεδίων, των νοητικών πεδίων. Ενώ τα συμπεριφορικά πεδία οργανώνουν τις συνήθεις δραστηριότητές μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε, η συνειδητή νοητική δραστηριότητα, όπως η σκέψη και η λήψη αποφάσεων, δεν περιλαμβάνει πάντα εμφανή δράση και οργανώνεται από διαφορετικού είδους πεδία.
Οι παραπάνω ιδιότητες εφαρμόζονται επίσης και στα ανώτερης τάξεως πεδία, στα οποία προκύπτει και η αναγκαιότητα να εξηγηθεί το πρόβλημα του φαινομένου της συνείδησης. Ο Sheldrake διακρίνει μεταξύ συνειδητής νοητικής δραστηριότητας και συμπεριφοράς και εξηγεί την πρώτη μέσω ενός πρόσθετου είδους πεδίων, των νοητικών πεδίων. Ενώ τα συμπεριφορικά πεδία οργανώνουν τις συνήθεις δραστηριότητές μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε, η συνειδητή νοητική δραστηριότητα, όπως η σκέψη και η λήψη αποφάσεων, δεν περιλαμβάνει πάντα εμφανή δράση και οργανώνεται από διαφορετικού είδους πεδία.
Οι εξηγήσεις που δίνονται σε ψυχολογικές ιδιότητες είναι ωστόσο δύσκολες, εφόσον τα πεδία, εξ' ορισμού, έχουν χωρικές ιδιότητες ενώ τα ψυχολογικά και νοητικά φαινόμενα, όπως για παράδειγμα ο ποιοτικός χαρακτήρας των εμπειριών, δεν καταλαμβάνουν κατ' ανάγκη χώρο, γι' αυτό άλλωστε είχαν διαχωριστεί και από τον Descartes ως res Cogitans (νοητική υπόσταση) σε αντιδιαστολή με την res Extensa (εκτατή υπόσταση), επειδή σε αντίθεση με την ύλη δεν καταλαμβάνουν κάποιον χώρο. Η γενίκευση συνεπώς των βιολογικών μορφογενετικών πεδίων σε θέματα συνείδησης παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα.
Ένα ακόμα προβληματικό σημείο στη θεωρία του Sheldrake είναι η προέλευση των πεδίων, για την οποία ο Sheldrake διατηρεί μια αγνωστικιστική άποψη. Δεν παίρνει ξεκάθαρα θέση για το από που προέρχονται, υποθέτοντας ότι ίσως ακόμα και να εμφανίζονται αυτόματα από το πουθενά. Ή μπορεί να οργανώνονται από κάποιο υψηλότερο είδος πεδίου, ή τέλος μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια εκδήλωση προϋπαρχόντων αρχετύπων που πριν από την εκδήλωσή τους ήταν εντελώς υπερβατικά. Το τελευταίο αυτό σημείο κάνει τη θεωρία του ακόμα πιο αμφισβητήσιμη, εφόσον οι επιστημονικές θεωρίες που προτείνονται θα πρέπει να εξηγούνε περισσότερα πράγματα από αυτά που αφήνουν ως ερωτήματα όταν διατυπώνουν τις υποθέσεις τους και επίσης θα πρέπει να διέπονται από οντολογική οικονομία.
Ένα ακόμα προβληματικό σημείο στη θεωρία του Sheldrake είναι η προέλευση των πεδίων, για την οποία ο Sheldrake διατηρεί μια αγνωστικιστική άποψη. Δεν παίρνει ξεκάθαρα θέση για το από που προέρχονται, υποθέτοντας ότι ίσως ακόμα και να εμφανίζονται αυτόματα από το πουθενά. Ή μπορεί να οργανώνονται από κάποιο υψηλότερο είδος πεδίου, ή τέλος μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια εκδήλωση προϋπαρχόντων αρχετύπων που πριν από την εκδήλωσή τους ήταν εντελώς υπερβατικά. Το τελευταίο αυτό σημείο κάνει τη θεωρία του ακόμα πιο αμφισβητήσιμη, εφόσον οι επιστημονικές θεωρίες που προτείνονται θα πρέπει να εξηγούνε περισσότερα πράγματα από αυτά που αφήνουν ως ερωτήματα όταν διατυπώνουν τις υποθέσεις τους και επίσης θα πρέπει να διέπονται από οντολογική οικονομία.
Ο 'εκτεταμένος νους' του Sheldrake
Η θεωρία αυτή του Sheldrake προορίζεται να ερμηνεύσει τα συνήθη αντιληπτικά φαινόμενα των ανθρώπων και των ζώων, αλλά επίσης και πιο ασυνήθιστα είδη φαινομενικώς εξωαισθητήριας ανθρώπινης και ζωικής αντίληψης, όπως η αίσθηση του να σε κοιτάζει κάποιος επίμονα, η τηλεπάθεια και η πρόγνωση.
Ο Sheldrake έχει στηρίξει την υπόθεση της εξωαισθητήριας αντίληψης που υποστηρίζει σε διάφορα πειράματα που έχουν γίνει αντικείμενο αμφισβήτησης από πολλούς επιστήμονες, κυρίως ως προς την πειραματική μεθοδολογία που έχει χρησιμοποιήσει. Αφορμή για την ανάπτυξη της θεωρίας του ήταν, όπως ο ίδιος δηλώνει, η ανάγκη εξήγησης κάποιων πολύ συχνών ανεξήγητων ανθρώπινων και ζωικών ικανοτήτων, που δεν τις θεωρεί ως παραφυσικές ή υπερφυσικές, αλλά μέρος της βιολογικής μας φύσης.
Ο βασικός του ισχυρισμός είναι ότι ο νους εκτείνεται προς τα έξω στον κόσμο πέρα και γύρω από το σώμα και αυτή η έκταση του νου συμβαίνει μέσω πεδίων που συνδέουν οργανισμούς με το περιβάλλον τους και μεταξύ τους. Έτσι, η θεωρία του αποτελεί μια προέκταση της θεωρίας των μορφικών πεδίων που είχε παλιότερα διατυπώσει. Στο νέο ερευνητικό του εγχείρημα όμως, δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη φύση του νοητικού πεδίου το οποίο είχε εισάγει στα δύο παλιότερα βιβλία του. Το περιγράφει ως:
Τα μορφικά πεδία υπόκεινται επίσης των αντιλήψεών μας, των σκέψεων και των άλλων νοητικών διεργασιών. Τα μορφικά πεδία των νοητικών διεργασιών καλούνται νοητικά πεδία. Μέσω των νοητικών πεδίων, ο εκτεταμένος νους απλώνεται προς τα έξω στο περιβάλλον μέσω της προσοχής και της πρόθεσης και συνδέεται με άλλα μέλη των κοινωνικών ομάδων. Αυτά τα πεδία βοηθούν να εξηγηθεί η τηλεπάθεια, η αίσθηση του να σε κοιτάζει κάποιος έντονα από πίσω, η μαντεία και η ψυχοκίνηση. Μπορούν επίσης να βοηθήσουν στην κατανόηση των προαισθημάτων και των προγνώσεων μέσω προθέσεων που προβάλλονται στο μέλλον.
(Sheldrake 2003, The Sense of Being Stared At).
Αν και βασιζόμενα στον εγκέφαλο, τα νοητικά πεδία εκτείνονται πέρα από αυτόν και περιλαμβάνουν, σύμφωνα με τον Sheldrake, εγγενή μνήμη μέσω μορφικού συντονισμού. Παρομοιάζει ακόμα τη λειτουργία του εκτεταμένου νου με τη συμπεριφορά μιας αμοιβάδας που προεκβάλλει ψευδοπόδια για να τραφεί και για να μετακινηθεί.
Ο βασικός του ισχυρισμός είναι ότι ο νους εκτείνεται προς τα έξω στον κόσμο πέρα και γύρω από το σώμα και αυτή η έκταση του νου συμβαίνει μέσω πεδίων που συνδέουν οργανισμούς με το περιβάλλον τους και μεταξύ τους. Έτσι, η θεωρία του αποτελεί μια προέκταση της θεωρίας των μορφικών πεδίων που είχε παλιότερα διατυπώσει. Στο νέο ερευνητικό του εγχείρημα όμως, δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη φύση του νοητικού πεδίου το οποίο είχε εισάγει στα δύο παλιότερα βιβλία του. Το περιγράφει ως:
Τα μορφικά πεδία υπόκεινται επίσης των αντιλήψεών μας, των σκέψεων και των άλλων νοητικών διεργασιών. Τα μορφικά πεδία των νοητικών διεργασιών καλούνται νοητικά πεδία. Μέσω των νοητικών πεδίων, ο εκτεταμένος νους απλώνεται προς τα έξω στο περιβάλλον μέσω της προσοχής και της πρόθεσης και συνδέεται με άλλα μέλη των κοινωνικών ομάδων. Αυτά τα πεδία βοηθούν να εξηγηθεί η τηλεπάθεια, η αίσθηση του να σε κοιτάζει κάποιος έντονα από πίσω, η μαντεία και η ψυχοκίνηση. Μπορούν επίσης να βοηθήσουν στην κατανόηση των προαισθημάτων και των προγνώσεων μέσω προθέσεων που προβάλλονται στο μέλλον.
(Sheldrake 2003, The Sense of Being Stared At).
Αν και βασιζόμενα στον εγκέφαλο, τα νοητικά πεδία εκτείνονται πέρα από αυτόν και περιλαμβάνουν, σύμφωνα με τον Sheldrake, εγγενή μνήμη μέσω μορφικού συντονισμού. Παρομοιάζει ακόμα τη λειτουργία του εκτεταμένου νου με τη συμπεριφορά μιας αμοιβάδας που προεκβάλλει ψευδοπόδια για να τραφεί και για να μετακινηθεί.
Θεωρεί τη συμπεριφορά αυτή της αμοιβάδας ως θεμελιώδη, τόσο για την βιολογική δομή και λειτουργία του εγκεφάλου που βασίζεται σε νευρικά κύτταρα τα οποία παρουσιάζουν αμοιβαδοειδείς συμπεριφορές, όσο και για τον ίδιο το νου που στέλνει νοητικά ψευδοπόδια πέρα από το σώμα και δημιουργεί δίκτυα από αλληλοσυνδέσεις με άλλους νόες. Η αναλογία αυτή που κάνει δεν είναι μεταφορική. Απεναντίας, θεωρεί ότι, στην περίπτωση της οπτικής προσοχής για παράδειγμα, ένα οπτικό ψευδοπόδιο εκτείνεται προς τα έξω από το σώμα ώστε να αγγίξει το αντικείμενο της προσοχής και να το επηρεάσει.
Αναλόγως, εικόνες προεκβάλλονται έξω από τα κεφάλια μας μέσω νοητικών πεδίων. Ο ισχυρισμός αυτός αναφέρεται στο φαινόμενο της όρασης. Ενώ παραδοσιακά θεωρείται πως όταν βλέπουμε, το φως κατευθύνεται στους υποδοχείς του αμφιβληστροειδή μας και στη συνέχεια κωδικοποιείται και επεξεργάζεται εσωτερικά μέσω των οπτικών νευρικών οδών και των αντίστοιχων εγκεφαλικών κέντρων, η θεωρία του προτείνει ότι αμέσως μετά την προβολή της εικόνας εσωτερικά υπάρχει μια εξωτερική προβολή της εικόνας.
Αναλόγως, εικόνες προεκβάλλονται έξω από τα κεφάλια μας μέσω νοητικών πεδίων. Ο ισχυρισμός αυτός αναφέρεται στο φαινόμενο της όρασης. Ενώ παραδοσιακά θεωρείται πως όταν βλέπουμε, το φως κατευθύνεται στους υποδοχείς του αμφιβληστροειδή μας και στη συνέχεια κωδικοποιείται και επεξεργάζεται εσωτερικά μέσω των οπτικών νευρικών οδών και των αντίστοιχων εγκεφαλικών κέντρων, η θεωρία του προτείνει ότι αμέσως μετά την προβολή της εικόνας εσωτερικά υπάρχει μια εξωτερική προβολή της εικόνας.
Αυτό καθιστά την όραση μια αμφίδρομη διαδικασία. Η εσωτερική παράμετρος της όρασης δημιουργεί εσωτερικές εικόνες στον εγκέφαλο ενώ η εξωτερική εικόνα επιστρέφει στο αντικείμενο που την προκάλεσε και μας βοηθάει να προσανατολιστούμε στον κόσμο. Υποστηρικτικό των απόψεων αυτών είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορούν να το νιώσουν όταν κάποιος τους κοιτάζει έντονα χωρίς να τον κοιτάνε (π.χ. από πίσω).
Θεωρίες και Προβλήματα
Με την έκθεση των θεωριών του Sheldrake, ιδιαίτερα των σημείων που έχουν να κάνουν με τα νοητικά φαινόμενα, είναι φυσικό να αναρωτηθεί κανείς για τις οντολογικές παραδοχές που υπόκεινται των θέσεών του. Είναι προφανές ότι προσπαθεί να συμβιβάσει τα νοητικά φαινόμενα με φαινομενικά φυσικαλιστικές εξηγήσεις και αυτό το κάνει δίνοντας νέες ερμηνείες σε παραδοσιακά φυσικαλιστικές έννοιες όπως τα πεδία και ερμηνεύει εκ νέου τις νοητικές ιδιότητες.
Από τη μια μεριά επαναδιατυπώνει την έννοια του πεδίου δίνοντάς του πολλά επιπλέον χαρακτηριστικά που το κάνουν να συγγενεύει με τη νοητική σφαίρα φαινομένων και από την άλλη μεριά προτείνει έναν 'φυσικό' μηχανισμό για τα νοητικά φαινόμενα, στον οποίο αυτό μηχανισμό χρησιμοποιεί τα μορφικά πεδία τα οποία κατάλληλα έχει προσαρμόσει.
Ένα αρκετά αμφισβητήσιμο σημείο είναι το πώς μέσα στο θεωρητικό σύστημα που προτείνει, καταφέρνει και να εξηγήσει ασυνήθιστα, αν όχι έντονα αμφισβητούμενα, αντιληπτικά φαινόμενα, αλλά τα χρησιμοποιεί ταυτόχρονα για να στηρίξει περαιτέρω τους ισχυρισμούς του. Εν ολίγοις, προτείνει έναν μηχανισμό για να εξηγήσει κάποια φαινόμενα που υποθέτει ότι υπάρχουν και στη συνέχεια χρησιμοποιεί τα ίδια αυτά φαινόμενα για να στηρίξει την ισχύ του μηχανισμού αυτού.
Παρόλα τα διάφορα προβληματικά σημεία που μπορεί να εντοπίσει κανείς στις θεωρίες του Rupert Sheldrake, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι χαρακτηρίζονται από κάποιου είδους 'κομψότητα' και σίγουρα από μεγάλη ευρηματικότητα και πρωτοτυπία.
Ένα αρκετά αμφισβητήσιμο σημείο είναι το πώς μέσα στο θεωρητικό σύστημα που προτείνει, καταφέρνει και να εξηγήσει ασυνήθιστα, αν όχι έντονα αμφισβητούμενα, αντιληπτικά φαινόμενα, αλλά τα χρησιμοποιεί ταυτόχρονα για να στηρίξει περαιτέρω τους ισχυρισμούς του. Εν ολίγοις, προτείνει έναν μηχανισμό για να εξηγήσει κάποια φαινόμενα που υποθέτει ότι υπάρχουν και στη συνέχεια χρησιμοποιεί τα ίδια αυτά φαινόμενα για να στηρίξει την ισχύ του μηχανισμού αυτού.
Παρόλα τα διάφορα προβληματικά σημεία που μπορεί να εντοπίσει κανείς στις θεωρίες του Rupert Sheldrake, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι χαρακτηρίζονται από κάποιου είδους 'κομψότητα' και σίγουρα από μεγάλη ευρηματικότητα και πρωτοτυπία.
Αν και πολλοί είναι εκείνοι που έχουν πολεμήσει τις απόψεις του χαρακτηρίζοντάς τις ως αντιεπιστημονικές, δεν θα πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι κάποια σημεία των θεωριών του προσφέρουν σημαντικές και πολύ χρήσιμες ενοράσεις για το πώς λειτουργούν συστήματα τα οποία απαρτίζονται από πολλά μέρη τα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και που παρουσιάζουν αναδυόμενες συμπεριφορές, πεδίο το οποίο είναι σε ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη στις μέρες μας.
Σύνθεση άρθρου: Αμαλία Τσακίρη, για το ESOTERICA.gr
ΠΗΓΕΣ:
Anthony Freeman, The Sense of Being Glared At (What Is It Like to be a Heretic?), Journal of Consciousness Studies, 12, No. 6, 2005, pp. 49
Fraser Watts, Morphic Fields and Extended Mind - An Examination of the Theoretical Concepts of Rupert Sheldrake, Journal of Consciousness Studies, 18, No. 11 - 12, 2011, pp. 20324
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου